 |
| Photo credit to original owner |
“Democracy nan ti lengmangmi hi mah vialte minung thihnak he ai tlak ko maw? Ka pasal nih nunnak a pek mi hi a phu ko maw?” tiah March thla lio ah khan sandah piahnak ah an pa nih kum 2 nau-no te he a thihtak mi nu nih a tahbu in a nun sivanghnak a chim.
Tutan Hakha-Thantlang ah thisen chuah le sunghzatlak a hun tam deuh i kan aihram ning a fak hringhran ve. Kan mawh lo. Mirang ral hnu in Chin miphun nih ralkut a fak bik kan tuar hi atutan lawng a si.
Raltuk lawng hi maw a lam um? Zeidang thim ding um lo maw? tiah a lung aa aw-tawm tawk zong kan rak um len cang. Hi bantuk lung-awtawmnak le lungdonghnak hi dothlennak ahcun thazaang dernak a chuahpitu a si caah tei khawh kan i zuam a herh ngaingai.
Sungh le tei
Dothlennak ahhin “Tei” le “Sungh” kong ah “anak” le “araang” phun in thil pahnih lawng in kan ruah sual ahcun ‘Kan tei taktak bal lai lo’ tiah lungzor a fawite. Kap tam deuh in ruahchih a hau.
Tahchuhnak fawi bik kan lak si ahcun, inn sing 100 man na cawk; sing 150 in zuar i, sing 50 miak naa tim. A cawtu nih thil man deet a thiam caah sing 130 lawng in na zuar. Na sung maw? Sung hlah e. Na tinh mi nak tlawm deuh na miak bia tu kha a si.
Dothlennak zong ahhin kan i tinh mi theng ngah lo kha ‘sungh’ a si dih lo. Independence an khel, confederation lawng an ngah - mah cu sungh a si lo. Confederation an i tim, federal an ngah - sungh a si dih hlei lo.
Federal kan khel, kan ti. Federal theng kan ngah taktak hlan zong ah zei tiang khi dah ‘tei khawh, lak khawh, miak khawh?’ tiin theipar phunphun an ngei kho ko. Phun dang chim ahcun, ral lio i kan pekmi thisen, kan sungh mi nunnak, innlo le chawva vialte nih hin amah le tawk in theipar a ngei dih lai, ti kha fek tein kan zumhcia a herh.
Karen nih kum 70 leng ral an tho cang. [An i tinhmi ah] Indepdence in an i thawk i, a donghnak ah federal ah an tla. Federal zong cu an ngah hlei taktak rih lo. Kum 1961 in dothlennak a thawkmi Kachin zong cu thiam. Nain, Kawlram ahcun Chin miphun nakin political, economic, social, civilization lei ah hmaisuang an si. Shan, Mon, Rakhine, Karenni tbk nih hmaisuang an kan kaltak dih.
Kawl kuttang um ciocio ah Chin hi zei ruang ah dah hnu bik ah kan i thlai. A fiang ko. Miphun dang nih Kawl [ralkap] an doh tluk in kan rak doh bal lo…!
Kan doh zat le kan thazaang -
Mi roling Pu Hrang Nawl nih 1964 ah a rak thawkmi hriamtlai cu kum khat hrawng lawng a rak nguh. Asho Chin pa Pu Win Maung nih a rak dirh mi Chin Army zei pipa a rak chuahpi manh ve lo. Pu Tial Khal nih a rak thawk mi CNF/A zong hi kum 1992 hrawng ah mah le mah buainak in kehkuainak ruang ah duhning tluk in Kawl [ralkap] ral an rak do manh lo. An headquarter [Victoria] hmanh liberated area ah chia kho lo, hmun kip ah thial in ‘camp’ ti lawngte a si.
Nain, an thawn lo bu zong ah lo-tlau thai lo tein an rak um khawh mi kha kan van a that tuknak a si. Kum 2011 ah Pu Thein Sein nih kahngolnak le ramkhel buaruahnak a rak thanh lio ah CNF/A an rak telh ve mi hna hrim hi caantha tuk a hun si. Kum 2011-2021 karlak kum (10) chung a kal mi Peace Process ah Chin aiawh hriamtlai phu CNF/A kan ngei.
Mah cucu CNF/A nih Kawl ral an dohnak in an rak pekmi thisen zeimawzat, miphun ca i an i zuamnak i a theipar a si ko.
Nain, Peace Process chung ah cun political voice thathi in an ngei kho taktak lo. Kan pule lak ah mifimthiam le biachim kho an tampi ve ko nain political decision-making taktak ah duh ning tluk in impact a tuah kho lo. Kum 2018 i ‘Peace Process deadlock’ timi zong kha phu (10) chung a thawng mi phu hnih [KNU le RCSS] te ruang ah khin a si ko.
Ramkhel party kong zong ahhin chimding a tampi nain miphun kong nakin party tanh le tanh lo kong ah kan buai deuh tawn caah tampi ka telh ti lai lo. A fiang mi tu cu, hriamtlai lei in kan thazaang a der pin ah ramkhel lei zong in kan thazaang a der tinak a si ko.
Cu vialte cu, hriamnam in si seh, hriam loin si seh, ral kan doh mi a rak tlawm ruang bik ah a si ko.
Caantha le thil biapi
Tutan i, Kawl ralkap uknak a lakmi cu Mirang nih “a blessing in disguise - chiatnak chung in thluachuah” an ti phun, kan miphun sersiamnak ah caantha bik a si. Cu bantuk i sersiam khawh nak caah thil biapi pahnih a um; “ism le resource” hi an si. Hihi dothlennak hlawhtlin ding ah a biapi taktakmi a si.
(1) “-ism” cu tei duhnak taktak a kan petu kan chung lei ah a nung mi ‘zumhnak’ khi a si. Israel miphun a thawn thannak a hram taktak cu “Zionism” a si – ‘Holy land’ cu Pathian nih a kan pekmi kan ram a si i, cu ram cu kan fuhpanh than lai i, a hramthawk in kan sersiam lai, cucu kan tlamtlinh hrimhrim fawn lai, timi zumhnak kha an thisen ah hram a bunh. Naite ah Tabilban nih Afghanistan an lak than khawh mi zong an zumhnak ruang ah a si.
Nationalism hi a tam-u cu lungfahnak in aa thawk tawn. Atu lio kan boruak hi Chin zatlang zaaran sin ah a nung bal rih lomi ‘Chin nationalism’ thlaici tuh ding ah caan tha bik a si. Atu lio Chin miphun nih kan temtuarnak le kan chung sivanghnak hna hi kanmah le kanmah karlak ah i hmuhning le ruahnak thenhmalnak ah si loin kan thisa ah “Chin nationalism” a semter tu an si lai caah ruahchannak tampi a um.
(2) Resource ahcun phaisa, ralkap thazaang, hriamnam le technology hi biapi ah aa tel. Mah hi tampi hrilhfiah chap hau ah ka ruat lo. CNF Vice Chairman Dr. Sui Khar nih Vaurawng he an biaruahnak ah kum 2022 ahcun CNA le CDF fonh ah ralkap thazaang 13,000 ngeih kan i tim a ti. Mah chunmang cu atu ah 45-50% kan tlinh cang, a ti. Ramleng um kan unau hna nih kan hriamtlai caah thla khat ah million-million in an thawh. Thilri zalh le institution building a kal cuahmah caah a hlawhtling cuahmah kan ti lai.
Hi hna pahnih thate kan i sersiam khawh ahcun 100 ah 50 cu teicia a si. Kan duhmi ukning phung [federal ti ko sih] kan ngah le ngah lo khi cu chia rih sih. “Resource le nationalism” kan i sersiam khawh mi hrimhrim kha teinak zatceo, ti kha chim duhmi a si . Federal kan ngah pek ngah lo pek ah, miphun dang sin ah hmaihngal kho kan si cang tinak a si.
Anmah tein an doh cio ko
“NUG nih D-Day a thanh mi cu kanmah dohnak lawng maw a si lai, Ziah Kawl teh an doh ve lo maw, Kanmah tluk in an doh lo? An kan hlen maw” tiah lungbuai tawk zong cu an rak um ve.
A taktak ahcun Chinram ah inn tam nawn a kang, hliamtuar le mithi kan hun um caah kanmah kong lawng ah kan thinglung a um i hmundang kong kan ruah khawh lo lio a si caah a si.
Kayah (Karenni) ramkulh khualipi Loikaw le Demawso khuapi chung ah tuanpi khan zanchiar an i kap i, innkang le mithi cu an rak um peng ve ko. Kachin le Karen ramkulh lei zong nichiar an i cheih peng ve ko. Shan ramkulh hmuncheukhat zong ah cu thiam. Mon le Rakhine ramkulh lei tu cu a dai bik ah a cang.
Kawl pawl umnak deuh tiah ruahmi Sagaing, Magwe ramthen hrawng Kawl khuate lei zong ah a tomtom in thah-nawnnak, a khua ning in khangh piak dih tbk an tong cuahmah ve ko. Khualipi deuh a simi Mandalay le Rangoon khuachung zong PDF nih underground hrambunh an i cawlcangh sek ve ko. Nain khuapi chung ngaingai cun tlikzamnak a har caah hmual a ngei kho rih lo.
Kawl he kan i dannak theihthiam a biapi
Kawl nih an doh ve ning hi kan i lungsilonak zong a um pah ko lai. An doh ve hrimhrim awk cu a si. Nain kanmah tluk in an doh lo, tiin hei uhtanh tlak cu a si lo. Kawl nih an doh mi le kannih doh mi hi thenthiam a hau.
Annih [Kawl] nih an doh mi cu dictator le dictatorship vial khi a si. Miphun in cun zalennak a ngeicia mi an si. Phun dang chim ahcun democracy vial ah khin aa zami an si. Kannih tu cu democracy pin ah zalonnak a kan pe kho tu system [federal asiloah confederation] caah raltho chihmi kan si. Cucaah, annih [Kawl] nih 50 man an doh ahcun 100 man doh kan hau.
Kawl he kan dohti a herhnak um ko lai. NUG le CNF/A karlak zong ah hnatlaknak an sermi a um ko. Nain, Kan i tinh mi chungril taktak aa khah dih lo caah kan doh ning zong aa dan pah phung a si ko. Kawl le miphun dang nih zei tluk fak hmanh in va do hna selaw Chin miphun nih a theipar kan hmuh ding cu kanmah doh zat lawng a si ko lai.
Kachin, Karen le Shan te nih an dohmi cu anmah miphun le ram caah a si ko. AA le Rakhine nih anmah “Rakhita lansin” te an zul ko. Anmah tein an doh i, atu ahcun federal nakin a sang deuhmi confederation dirhmun hmanh an phan luklak cang.
Biafunnak
Pu Zing Cung bia tiah nai hrawng kan hun theih ngai mi “thinglung in raldoh” ti a si bang, cu thinglung cu “Chin nationalism” ah hram a bunh i, resource he thate in kan i sersiam khawh ahcun kan i tinh mi tiang hlawhtlinnak lam a um ko.
100 miak cu kan i tim lai; 150 kan miak cun vanthat, 50 lawng kan miak zong ah sungh a si hlei lo. Mah cu kan ruahcia khawh ahcun atu lio kan temtuarnak, nunnak le chawva kan sunghmi nih amah tawkin teinak theipar cu a ngei hrimhrim lai ti kha a fiang ko.+++
[Relchih]