Biadomhnak:
Atu lio US thimnak ah teitu Donald Trump nih thimnak an i cuh lio ah khan “Trojan Horse” tiah a chim tawn. Trump a uartu pawl nih cun a biachimmi tampi an ngaih lai caah an theih khun lai. US ram ah phungning loin a peemlutmi pawl khi “Trojan Horse” an si tiah tahchunhnak a pekmi a si.
A chim duhmi cu atu ahcun khi bantuk mipeem pawl khi US le American caah tih an nunnak ai thei rih lo nain hmailei ah ram a hrawk khotu kan ral ngan bik an si kho a ti duhnak a si. Khi bantuk khin kannih miphun ca zong ah Trojan Horse a si kho dingmi thil kan ngei ve. Kan hnu Hakha Tho puai ah mi tampi nih Kawlholh an hmanmi he pehpar in online ah mi tampi soiselnak a um hnu in hi capar tial hi ka lung ah a chuak. ‘Trojan Horse’ cu a tanglei ah tling deuh in kan hun fianter te lai…
Hakha milu karhning le hmeilei cuanh chungnak:
A luanciami kum hnih 2014 April ah Kawlram milu relnak (census) an tuahmi report ning ah Chin ramkulh Hakha khualipi ah minung 20,385 an um. Kan hnu May 31, 2016 ah khan Hakha Post nih Hakha ah milu 30,363 an um cang tiah an tial. Kum hnih chung ah minung 10,000 naktam in an karh tinak a si, milu a umciami zatuak 33% in an karh tinak a si. Mah zahzah hi khoika in dah an rat hnga?
Khuate in khuapi ah aa thialmi an um lai, asinain khuate lei milu a ttumning zoh ah mah lawng hi a ruang si ti a fiang. Hakha khuachung lila ah fa ngeihnak in zeimawzat cu an karh lai, nain zei huaha an si lai lo. Ram ai thlen ruang ah India, Malay le ramdang in zeimawzat an kir men lai, nain hi zong zei huaha an si lai lo. Zeidang an um ti lo, rian ruang siloah chawlehnak ruang ah miphun dang a hong lutmi an tam tinak a si.
Khualipi i milu karh timi cu chawhlehnak mit in cun a milu tlawmte umnak cun a tha deuh tuk. Milu kan tam ahcun thil hme tete zong khi pawcawmnak tlak ah aa chuah kho lai. Hakha ah milu karh nakding planning hmanh suai ahcun a tha. Amahbalte, zeitin dah milu kan karh lai i, mizei bantuk dah innka kan onh hna lai timi khi a biapi ngai. (Tahchunhnak pakhat; Rakhine lei in Rohingya pawl nih khin Rakhine nih a kan nehsawh tuk i, kan in peem hna lai tiah hong lut luaimai hna sehlaw kan sianh hna lai maw?). Milu kan karh nakding si ahcun mizei paoh ra ko hna seh ti khi cu aho hmanh nih kan duh ka zum lo.
Asinain atu ning tein ram aa thlen thliahmah ko ahcun duh zong duh lo zong ah Hakha khualipi milu cu a karh vima ko lai. Mizei dah an ra lai ti khi tampi chim hau ti lo, a cunglei deuh kan langhtermi nih khin a fianter ngai ko. Zeidah si rih lai? Kan lamsul le pehtlaihnak [Infrastructure] a tha thluahmah lai. Rangoon ah an chuahmi Kawl newspaper hna nih khin nifatin a kan phanh khawh cang lai. Kawl nih an chimmi TV thawngpang khi inn kip nih zan fatin kan hun ngeih khawh cang lai. Pawcawmnak tlak a chuahpi lomi Chin media nakin Kawl media an tthawng deuh chinchnin lai. Chin media hmanh hi tlau dih a fawite kho. An caholh nih a kan nenh rualrual in an nunphung nih a kan nenh lai. Caholh le nunphung kan i khuhcilhter ahcun zei cu dah kan taang ti ne hnga?
Cucaah atu te hin a biapimi cu kan miphun caah a ho te khi dah Trojan Horse an si kho timi hi kan i fiancia le kan i ralrincia a herh. Atu lio barawh zatlo lawng an um lio ah a ‘leih’ kan theih ngai i, kanmah puai hna ah miphun dang holh rumro kan hman piak hna ahcun an hun tam vima tik ahcun a ‘leih’ theih hau loin a phung ah ai cang te lai. Kanmah inn lila ah an covo an hun aupi cio te lai i, Democracy le nuhrin covo phung nih a kan donh lai caah zeiti hmanh i kan i veng kho te lai lo. Kanmah fale lila zong kha Kawlholh nih a khuhcilh hna lai. Khi tik ahcun Laiholh lawng kan hmang ko lai ti ahcun Hakha khualipi a rawhtertu dirhmun hmanh a phan te kho.
Trojan Horse A Sullam
‘Trojan Horse’ cu Mirang Idiom pakhat a si i, Troy tuanbia in a chuakmi biafang a si. ‘Trojan’ cu Troy khuami siloah miphun tinak a si i, ‘Horse’ ti cu rangtuum tinak a si ko. Greek miphun le Troy miphun hna cu kum saupi ral an rak tho. Cu lio ahcun Greek pawl nih Troy khuachung luh khawh nakding ah an thluak an rak chuah i, rang lem a ngan taktakmi thing in an rak ser. Rang cu a chung an kuatter i a chung ah ralkap tampi an rak chiah hna. Rang chung ah a um lomi paoh cu an ram ah a tlung bantuk in an i umter i, rili cung ah tilawng in an rak i thup. Cu lio ah Troy miphun pawl nih cun Greek pawl an tlung dih rua tiah an ruah i, ranglem an sermi cu an khuachung ah an luhpi.
Cu lio ah ranglem cu zeitin dah kan tuah lai tiah anmah miphun karlak ah bia-alnak fakpi in a rak chuak; a cheu nih khangh an duh, a cheu nih lungpang in thlak an duh, a cheu nih teinak ro ah i chiah an duh. Bia-alnak a dih khawh lo caah a zan cu an khua ahcun an chiah ko, an lawmh len. Zantim hnu mi vialte an ih dih hnu ah ranglem chung ah a ummi Greek ralkap pawl cu an tho i, kutka cong pawl an va thanh hna. An khua luhnak kutka cu an on hnu ah, rili cung ah a rak i thupmi Greek ralkap dang pawl cu an hung lut dih. Zan hlan i, ral an tho than i, Greek pawl nih cun Troy khua cu an tei.
Mah cu Greek nih Troy khua teinak ah an hmanmi ranglem cu “Trojan Horse” cu atu chan Mirang holh ah ai cang beh, dictionary zong ah an telh. Mi pakhat, mibu pakhat siloah thil pakhatkhat hrawh nakding ah hmanmi khi khi a chim duhmi a si. Computer til firnak siloah hrawhnak i an hmanmi virus zong ah khin Trojan tiah a min an bunhmi a um. Cucaah Donald Trump zong nih cun phungning lo mipeem lut pawl hi hmailei American caah tihnung an si, ti duhnak ah “Trojan Horse” cu a hman tawnnak khi a si.
Aho Khi Dah Kan Trojan horse Cu Si Kun?
Hakha ah khin kanmah Chin miphun chung in rian kong ah a hong i thialmi cheukhat khi hei hal hna ulaw [a tamlei ah] kum khat an um ahcun Laiholh cu an i fiang dih lai, an holh thiam lo hmanh ah. Cun kanmah cio zong Tedim, Mindat, Matupi tibantuk ah va um silaw kan si cio ko lai, Falam holh lam cu kan i naih tuk lawlaw. Chin hi miphun tengnge kan tam, kan holh zong ai dang cio ko nain khat le khat kan holh i cawn, le i theih piak khi kan i harh lo tukmi a si. Khatlei bel ah a buaithlakmi cu Kawl pawl tu khi an si. Kan khua le kan ram ah kum 3/4 an um zong ah kan holh an thiam kho lo, an thiam khawh lonak cu thiam an i timh lo ruang ah a si. An i timh lo cu a herh ah an ruah lo caah a si. A herh lo i, an ruah cu a kan namneh phun khat a si. Cucaah Trojan Horse hi kanmah le kanmah kan si lo i, kan miphun nunphung le holh zei a kan rel piak lomi khi an si.
Thanglang JMBC pastor Rev. Thawng Peng nih hla a rak phuahmi ah “Chin miphun kan ral ngan bik cu lam naih bik kan innpa an si” a ti. A fiang ngai ko. Kan unau Rakhine pawl buainak bik cu anmah nih Bengali tiah an auhmi hna Rohingya pawl khi an si. Chinram he zong aa ramrimi India ram Manipur ramkulh zong khi vai pawl nih an luh hnawh tuk hna caah an khualipi laifang hrawng i chawh ahcun tialhruai [cawhhrup] in an um. Mah cu zei ruang ah dah si tiahcun a hlankan tein an rak i ven lo caah a si ko. Mizoram dirhmun kan zoh tikah miphun dang le hmun dang in a rami nih inn cawk, hmunhma te hna duh paoh in cawk a ngah lo. Vai pawl nih an ram va luh nakding hmanh ah Inner Line Permit a hau. Miphun dang tuahmi paoh kan tuah ve lai tinak cu a si lo. Asinain kan miphun a kan hrawk kho ding tiah kan ruahmi hna caah cun phun dang deuh in luhchuahnak phung cu kan ser hrim a herh i, Aleih va theih tuk zong khi a hau rih lo. Miphun dang nunphung le caholh nih a herh lo tiang in a kan luan hnawh nakhnga lo kan i ven a herh.
Biadonghnak
Kawl miphun hruaitu upa pawl nih hin Kawlram chung ah tlangcungmi phun dang vialte khuhcilh nakding le hrawh dih nakding ah Trojan Horse cu a luanciami kum 60 reng lo ah khan an rak ser cang. Mah cu atu hi an tlamtlinh cuahmah. Cucu zei nih dah a langhter tiah cun kanmah Chin le Chin koko hmanh Kawlholh i, kan i chawnhmi hi a si ko. An sin i, rian va tuan khawhnak, ramkhel va tuah, dothlennak va tuah i cabuai cung raldoh khawhnak ahcun an holh thiam hrimhrim cu a hau ko. Asinain kan dirhmun hi cu lawng cu a si ti lo. Kanmah ram, kanmah miphun umnak ciacia ah Kawlholh hi hrial awk tha lo dirhmun kan phan. Cu lawng a si rih lo, kanmah khua le kanmah inn ciacia ah kan tuahmi puai te hna ah mi tlawmte lawng a ummi miphun dang caah Kawlholh hman a herh tiah kan hun ruah cang. Cu hlan nakin kan hun zual deuh ko lo hlah maw tiah ruah awk ngai in a hong um…
#Thinthang Magazine December 2016 Caah tialmi capar a si.