Kan zatlang bia ah kan chim lengmangmi cu “sifak nih rum an duh, mirum nih rum chin an duh” ti a si. Vawlei mi vialte nih atu a dirhmun nak in hmailei ah dirhmun sang deuh va phak khawh khi kan duh dih. Phun dang chim ahcun, minung nih hin thlennak kan duh dih tinak a si. Thlennak timi zawn ah tumchuk lei siloin huncho lei khi kan duhmi a si fawn.
A luanciami kum 60 hrawng kan ram tuanbia kong ah kan nu le kan pa hna nih a kan chimh tawnmi cu, ‘Kawlram hi Asia ram chung zong ah cungcuang dirhmun a rak phan. South-east Asia ram chung lebang ah hin cun a thangcho bik dirhmun a si. Atu Thailand, Malaysia, Singapore te hna nak khin a rak thangcho deuh’ tiah an kan chimh tawn.
Cu bantuk dirhmun ah a rak dirmi kan ram cu mah miphun zawn lawng a ruatmi le miphun dang hlohthlau duhnak lungthin a ngeimi kan ram hruaitu pawl ruang ah kum 60 dengmang chung muihnak chung ah kan um. Atu chan sining he aa tlak ti lomi hramhram ukning (dictatorship) le hriamnam hmang in an kan uk tik ah kan zate [rammi dihlak] ti awk ngawt in kan ngawn dih.
Ngakchia pakhat khi; A ngakchiat lio te ah a nu le a pa nih fungfek lawng tein an dir onhmi, zei a tuah sual poh ah an vuak lengmangmi, tihnak lawng in a khat i a tuah dingmi zong zeihmanh a ruat ngam lomi, chim a duhmi zong a chim ngam lomi ngakchia ‘a ngawn’ kan timi hna bantuk dirhmun khi kan rammi tam-u cu kan phan. Asinain chan zeimawzat hnu ah hramhram uknak hi a tha lo tiah a lungfim ruangmangmi hruaitu pawl lila nih innka an kan hun piak than. Mi ramdang vialte nih zoh chukmi le zei ah rel lomi kan dirhmun khi an i fian ruang ah thlennak an cohlan kan ti lai cu.
Kum 49 chung [1962-2011] hriamnam hmang in hramhram in a kan uk hnu ah atu cu mipi duhning [democracy] tein kan i uk cang lai tiah an lung an hun thumh ruangmang. Asinain 2010 kum thimnak an hun tuah tik ah thimnak an tuahning belte cu mipi duhning a si hlei rih lo. Anmah duhning tein thimnak zong an hun tuah than thiamthiam tik ah mi tampi nih dirhkamhmi phu [NLD] hna cu an nuar i thimnak zong an i tel duh lo. Cu ruang ah, meithal hmang in a rak kan uktu minung pawl thiamthiam nih kum 5 chung [2011-2015] cu an hun pehzulh.
Kum 5 chung a kan hruaitu ralkap angki phoih cozah phu nih hin thlennak lam kan zawh thai ko lai tiah a hlankan tein an rak i chimcia bantuk in an riantuan chung ah thlennak tampi an hun tuah taktak. Kan ram buainak a hrihhrampi a simi tlangcung hriamtlai kong ah daihnak lamtluan zeimawzat an kan zawhpi khawh. Kan mipi nih kan herhmi thanchonak lei ah tam lakte a kan kalpi khawh fawn. Kum 2015 rampi thimnak ah NLD nih ‘thlen caan a cu cang’ tiah an aupi lengmang lio ah khan President hlun Pu Thein Sein hna nih cun, “zeidah thlen ding cu a um ti i, mah tluk aa thleng cang komi hi” a rak ti.
Khat lei kam van ruah ahcun, Pu Thein Sein nih a hruaimi cozah kha zeihmanh a um lomi zero bak in an i thawk kan ti lai. Zeihmanh a rak um lomi hna an hun umter, kan hmuh bal lomi hna an kan hmuhter, kan theih bal lomi an kan theihter, anmah lila zong cu an hngalh bal lomi hna an hun hngal ve. Tik ah, cozah an tlaih hlan le kum (5) chung an tuanmi dihlak tuak ahcun thlennak tampi cu a um ve taktak ko. Asinain thanchonak te hna, daihnak te hna hi caan tawite chung ah tuahser khawhmi a rak si lo. Kum 50 lengkai chung a rawk cangmi remh than nakding ah kum (5) hna cu zeihmanh a rak si lo zia zong kan hmuh khawh.
Atu cu, “Thlen caan a cu cang” tiah a rak aupi lengmangtu phu NLD cozah chan kan hong phan taktak cang. NLD nih thlennak an ti ahhin zei set khi dah thlen an duhmi si hnga, timi hi atu lio kan ram mipi dihlak thinlung ah biahalnak a um cio theo lai. Thlennak timi cu a phunphun a um taktak ko. Tahchunhnak ah; cozah thing le cozah thar aa thlen khi thlennak pakhat a si, hruaitu pawl an i thlen khi thlennak pakhat a si, hruaitu thing lila nih thil thar a tuah zong khi thlennak a si ve thiamthiam ko. Asinain atu cu minung thar nih cozah thar an hun tlaih lai tik ah thlennak an tuahmi zong hi a thar a si ve hrimhrim lai ti hi kan i ruahchan cio theo lai.
A cung lei ah kan langhter cang bantuk in zei bantuk cozah poh khi kai hna selaw ‘thlennak’ timi cu an i tim dih ko lai. Cozah thing nih an rak tuanciami lila kha mah duhning in hei thlen piak, siloah, an tuahmi lila in hei pehzulh khi a pahnih tein tlennak cu an si veve ko. Atu NLD cozah zong nih a hlan cozah hlun nih an rak tuanciami kha anmah siaremning in tampi an i remh chommi um te lai, cu bantuk in cozah hlun nih an tuan bal rih lomi zong kha ruahnak thar chuah in tuan an i zuam theo lai. Cu lio ah a biapi bikmi cu anmah duhning nakin mipi duhning zulh in rian an tuan ding hi a si.
Aung San Suu Kyi zong nih a bia poh ah a telh lengmangmi cu “mipi…mipi” ti khi a si. Thimnak hlan hrimhrim ah khan, “teinak kan hmuh ahcun mipi duhning in rian kan tuan lai, mipi nih a kan duh ti lo ahcun kan i phuak lai” tiah ngamh taktak in a rak chim. Mah tik ah an bia in cun mipi duhnak zulh an i tim taktak ko ti kan i fian caah rammi tam-u nih kan thimnak hna a si. An kan kamhmi zumhngamnak in kan thim cang hna caah, atu cu an chimning in an tuah le tuah lo zoh lawng a taang cang. Cu ti kan tik ah, an sualnak maw kan bawh lai, anmah tuanchuahmi lawng maw kan orh lai, tiahcun a si naisai fawn lo.
Democracy ram ahcun mipi nih kan duhmi thimnak nawl kan ngei i, kan duh lomi thlaknak nawl zong kan ngei. Cu ruang ah kan zumh ruang i, kan thimmi hna nih kan duhning in rian an tuan tung lo ahcun zeitik poh ah “i phuak u” tiah mipi nih chim thannak nawl kan ngei. Cu ruang ah, zei an tuahmi poh kha mipi nih kan theih i, kan ngiat a herhnak a si. Cun, a cung kan langhter cang bantuk in kan cozah pei an si cu tiah anmah tuan piak ding lawngte kha kan i ruahchan ding a si ve fawn lo.
“Hruaitu” timi cu a biafang hmanh ah hruaitu a si bantuk in rian a kan tuanpiaktu ding an si lo i, riantuannak ah a kan thihruaitu ding khi an si. Kan thimmi kan hruaitu pawl kha ‘tuan hna seh’ ti siloin an kan hruainak ah vai tel ve ding khi kan si. Zei zawn ah khin dah kan i tel ve kun lai, tiah biahalnak a um lai. Democracy ram ahcun mizei poh hi upadi tang ah kan um dih. Upadi cung ah kai aa timmi le upadi a zul lomi poh cu democracy he aa tlak lo ning in a nungmi an si tinak a si. Cucaah upadi kha kan upat i kan zulh ve a hau. Cu upadi cu kanmah nih kan thimmi hna hruaitu lila nih an sermi a fawn, cucaah upadi kan zulhmi kha hruaitu nih a kan hruainak ah kan vai tel ve khi a si.
Cu a si caah, nang le kei tel in kan ram mipi vialte nih atu thawk in kan rian cu, kan zumh hna ruang ah kan rak thimmi kan cozah thar nih an rak kan kamh bantuk in kan duhmi thlennak lam an kan zawhpi taktak maw, timi hi ngiatthlai ding ah tuanvo kan ngei. Cu rualrual cun, an kan duh hna ruang ah kan thimmi hna an si bantuk in kan upat hna i, an kan hruainak ah telpi ve ding in tuanvo kan ngei fawn. Hruaitu nih ruahnak tha le mipi mithmai zoh in rian a tuan i, mipi zong nih riantuanmi cung ah kan upat piak ve hna ahcun kan duhmi thlennak taktak cu kan phan kho ko lai. Kan ram ah a dikmi thlennak ni tlang hram ko seh…!
Editorial
Chin Digest
24 April 2016