Chinmi nih kan i uan ngaimi le miphun dang zong nih Chinram kokek thil lak ah an hun theih khunmi cu Rih tidil hi a si ko lai. Thinlung lem cuang in amahte in aa dilmi a sinak le furpi caan ah nawi loin khuasik caan tu ah phun dang ngai in a nawimi hi khuaruahhar a sinak zawnte a si i, amah bantuk thengte hi vawlei cung hmun dang ah a um lai lo tiah ruahmi a si caah miphun dang sin ah i chuahpi ngam awk tlak a si ve. Asinain a minthanning le khuaruahhar a si tluk in hawileng a rak ngei ziar lo.
Ahohmanh nih zoh loin maw amah lawng a um kun tiah, a si fawn lo. India ram lei in Mizoram kan unau hna nih “Rih cu kanmah ta” ti phun in an i zohthla vemi a si i, an hong zoh tawn. Pu Hngaka nih Rih kong a tialmi ah Kawl ralkap bawi pawl nih Rih hi an hong tlawn bal a ti, nain voi khat hrawng si dawh si. Chaklei Chinram ah a ummi nihhin cun kan lam aa naih caah kan lenkai deuh ngai. Kawlram chung i, miphun dang le Chinram thlang lei i a ummi pawl balte nihcun khualtlawn lamlit pah dah ti lo ciammamte in hei zoh a um tuk lem lo.
Mah tluk in a minthangmi le vawlei cung minlang kokek thil lak hmanh ah chuahpi ngam dingmi hi mah cu hrawnghrang ahcun a vai za rih ko. A min le a sining rup in cun Rihkhuadar khuapi zong khi hei hlunhlaiter ngai ding le ramdangmi mi lutchuak zong nifatin in hmuh awk an um ding te khi a si nain, ramchung in miphun dang le ramdangmi hna nih ciammamte in hun lenkai le hun cithlat a um theng lomi hi zeiruang ah dah a si hnga?
2011 kum hlan paohpaoh, ralkap cozah chan ah khan Chinram ah ramdangmi luhnak an rak phih. Mah hi ramdangmi nih vun theih nakding le vawlei cung huap in minhngal van si nakding ah lam phittu pakhat a rak si. Chin ramkulh chawlehnak lei minister Pu Ram Mang nih aa chimnak ah, “minister ka tuan hnu in Union cozah sin ah Chinram i ramdangmi luh khawhnak hi ka chim i, an kan pekmi a si” tiah a ti. Amahbalte thlanglei Chinram Matupi le Paletwa khi ramdangmi luhkhawh lonak hmun ah an chiah rih. Hi kong ah, “Mah khi Rohingya pawl an lut sual lai ti an phan caah an phih rihnak a si” tiah Pu Ram Mang nih cun a ti.
Ramdangmi luh khawhnak nawl hi kum 2013 ah khan an hun. Tukum in cun kum thum fai a si cang lai. Hi kum thum chung ahhin phiang kum voi khat hrawng khi Rihkhuadar ah ramdangmi (tourist) hmuh ding an um, tiah Rihkhuadar khuami nih an ti. A fiang komi cu innkhar an hun hnu zong ah ramdangmi nih an palkai tuk hlei rih lo tinak a si. Mah cucu a cung lei langhter cangmi bantuk in ralkap cozah chan ah Chinram luh an rak sian lo ruang ah a zohduh awk an hngalh rih lo ruang zong si kho.
Chinram lamsul zong hi ruah lo awk a tha lo. Chawlehnak lam biapi a si ve ko tungmi ahcun Rihkhuadar kalnak lam cu lamchiat lei ah minthang a si. Chinram chung koko hmanh ah cuhlan ahcun a chia bik cazin ah aa tel. Khi lam a zul balmi nih cun lam a chiatning, a chukchoning le fur caan ah tih a nunning theih dih a si. Ram thatnak in a ra i, Chinram bantuk lam chiakha a hmu bal ve lomi caahcun Rihkhuadar lam van zulh ding khi cu a fawi ve lo. Nai cikhua ah kau deuh in an hun chunh ko nain fur caan ahcun tih a nung rih ko.
Ralkap cozah chan lio ah Pu Khin Ngunt kuttang minung ngiathlaitu phu (sung-thoh) pawl nih a tidil kam ah khin rawldawr, zuu dawr le Bungalow tiah an auhmi riahbuh hme tete an rak sakmi a um. Mah cu amah ningte khan atu tiang a um rih ko. Pu Khin Ngunt an hun tlaih hnu balte khan mah a inn pawl cu ralkap nih an i lak i, a man ngei in pumpak dawr tuahtu pawl an hlanh hna.
A hmai deuh i a ummi inn dotkhat pakhat [tidil kam] ah rawlthaw tuk lem lomi tete an zuar. Mah cu rawl dawr a hnu lei ah inn tlinglo (thlam bantuk phun khi) ngan nawn a um i, zuu an zuar. Rihkhuadar le a pawngkam khua i mino pawl duhsazawngte khin a um. Mino cu an hlunghlai ngai. Cun, riahbuk hme tete (bungalow) cu zan khat riah ah minung pakhat Ks. 5000 an hauh i, khan khat ah minung pahnih ih khawh a si. Mahka riahbuk cu tlakrawh ruam-aam in an sakmi a si ko nain a thianhlim tuk lem lo pin mei zong thathi in a ngah lo. Hotel tha le a sang deuhmi riahbuk ah a tlung tawnmi caah cun a har pah. Mah bakbak cu a pawngkam ah i dor khawhnak (facility) a um chunmi a si.
Rihkhuadar khuachung balte ahhin khual riahnak (guesthouse) dangdang an um pah len ve. Asinain mah pawl cu Mizoram le Kawlram a hlatmi zapi khualtlang ca deuh a si. Ramdangmi ngaingai siaremte in vun i thumhnak tlakding cuhlan ah a rak um lo. Cun, Kawlram lei pehtlaihnak that lo ruang theu ah Kawlram lei mobile phone aa hman khawh lo caah Rihkhuadar a ummi nih cun India SIM Card lawngte an hman. Mah bantuk innlo le hman kan herhmi hna (infrastructure) a tlamtlin lo ruang ah hin khualtlawng caah siaremnak a um lo i, mileng an tlawm khunnak a si kho fawn.
Tukum thawkka hrawng ah khan Chin ramkulh cozah nih Rihkhuadar khuachung in Rih tidil hei panhnak lampial zawn (Rih tidil he meter 300 hrawng aa hlatnak) ah khin Union Guesthouse tiah tha ngai in an sakmi a um. Mah hi special deuh in an tuahmi a si i ramdangmi ca zong ah siarem deuh in um khawhnak a si. Zankhat ah Ks. 40,000 le 50,000 in riah khawh a si. Cun nai cikhua ah amah Rihkhuadar khuachung ah pumpak nih khual riahbuk (guesthouse) tha deuh in an hun sakmi tete an um fawn.
A tidil (Rih) kam hrawng khi tuchun ni tiang ahcun amah kokek siningte bak in a um. Khualtlawngmi hna caah sau deuh van cam hnawh duh ding in dawh deuh in an tammoihmi a um lo. Khuatlawngmi an cam chung ah an i nuamhnak te hna, upa ngakchia in lentecelhnak phun a um lo. Rihkhuadar khuachunglei ah a ummi an sianginn hnu zawn ah khin a tidil dawh ngai i hei cuanh khawhnak bo a um. Cuka zawn zong cu a hmunhma rem deuh in hei sersiam le a cuantu caah thutnak hei sersiam te hna zong a um lo. Mah tik ah Rih tidil cu amah um bak in a um ti khawh a si.
A sining taktak ahcun inntek Rihkhuadar khuami hna nih an hal lo hmanh ah cozah tangka tampi dih in ramdangmi he ramchungmi he tlawn duh ding in an tamhmoih le an zohkhenh ding khi a si. Asinain mipi nih thimmi cozah thar an kai hnu hrimhrim zong ah zei bantuk simanking (project) hmanh an chiah piak lo. Cu pin ah mipi aiawhtu MP hrimhrim zong nih hi tidil kong ah ruahnak hal le chim zong a um bal lo tiah Rihkhuadar sipin bawi Pu Chan Lian nih a chim. “Kan MP zong hi a kan tlawng bal huaha lo. Voi khat maw an rat kha, mah lio hmanh ahcun mipi he thate in zeidah nan duh tiah ruahnak hal le chimnak caan zong kan ngei lo” tiah Pu Chan Lian nih cun a ti.
Cun a pawngkam tamhmoihnak le zohkhehnak kong ah Rihkhuadar khuami zong an ruahnak aa dannak a um. Hi kong he pehtlai in Rihkhuadar sipin bawi Pu Chan Lian nih, “a kiangkap i facang an cinnak leikuang hrawng ah khin innhmun samh i dawh taktak in Rihkhuadar khua hi kauhchap ding ah ka rak chim bal nain a duh lotu an um. Mi cheukhat ruahnak ahcun a pawngkam zong khi tawngtham lo bak in amahte in um ko seh an ti. Kan tamhmoih tuk ahcun serchommi tidil a lo lai tiah a ruatmi hna an um. Hi zawn ahhin ruahnak aa khat cio lo i a har ngai” tiah a chim.
Mah zawnte ah hin India ram nih an kokek thingram le minung nih an serchommi pawl khi zohchunh awktlak ngai a si. Chinmi tampi zong nih kan hmuh balmi New Delhi khuachung ah ram dangmi an zohmi le an tlawn ngaimi pawl khi a tam-u cu minung nih tuah chommi lawngte an si. Tahchuhnak van lak khawhmi ahcun Lotus temple, India gate, Taj Mahal tbk. Cun a khuacaan hoih in dinhcaan (holiday) an hei hman tawnnak hmunhma te hna le kokek thilri te hna khi an tamhmoih chommi lawngte an si. Nuamhhnaihnak phunphun, lentecelhnak te hna an tuah chih i zei huaha lo tete zong khi mi tampi nih an tlawn ngai tawn. Mah tik ah Rihkhuadar khuami cheukhat nih an phanmi “kan tamhmoih ahcun serchommi tidil a lo lai” an timi hi mi ramdang nih an tuah ciomi tahchunh in hun chimhfian ahcun an theihthiam khawhmi a si.
Shanram ah a ummi Innlay tidil an zohkhenhning zong khi i cawn awk tlak ngai a si. A pawngkam ummi hna nih pawcawmnak ah an hman khawh nakhnga tiah kum chiarte nga an thlah piak hna i, ngatlaitu pawl nih pawcawmnak ah an hman. A tidil kam ah ti he aa tawng in hotel zone special in an sak. Shan miphun kutchuak hriamhrei, pupa rothil, kutzung thilri pawl khat thup in an zuar hna. Mah bantuk pawl cu Innlay phan cangmi caahcun Innlay philhlonak tiah cawk lo awk khi an tha lo. Mahti an tuahmi khi inntek pawcawm kawlhawlnak caah dengteo in thathnemnak a ngeimi a si pin ah ramdangmi tampi a hruai khawhmi hna khi Shan ramkulh pumpi ca tiang in hlawknak a chuahpi.
Rih tidil hi a kauh ah ekah 150 hrawng a si i, a thuh biknak hmun hi pe 60 tiang a thuk. Rihkhuadar khuami chimning ah a pawngkam i facang an cinnak leikuang ah khin furcaan ah nga an thlah tawn. Ti a tam deuh i a hung liam caan ah khin mah nga pawl cu Rih tidil chung ah an hei liam tawn i, ngatlaitu cheukhat nih an tlaih chih tawn an ti. An chimningte a si ko ahcun Rih tidil nih thlah chommi ngan phun a zuat khawh tinak a si. A lianhhmet hei tuak tik ah nga a zuat khawh dingmi zat hi a tlawmtuai ve lai lo. Kum chiarte cozah nih maw, company nih maw ngaci a thami thlah piak hna sehlaw cu zong cu inntek caah pawcawmnak phun khat thiam a si ve hnga.
A taktak ah cun Rih tidil umnak Rihkhuadar khua cu Kawlram-India ramri bak a si. Chinram caah cun ram pahnih in miphun pahnih zalongte in kan i pehtlaihnak le chaw kan lehtinak innkhar ngan bik a si kan ti khawh. Tangka (currency) zong hi India ta he Kawlram ta he a pahnih in hman khawhnak khua a si. A sining thate in chim khawh ahcun ramdangmi tampi nih tlawn duh ngai ding hrimhrim khi a si. Asinain cu hlan cozah nih hi kong ah zei hmanh timhlamhnak an ngeih ve lo tik ah inntek nih pumpak in vun tuaktan awk a tha ve lo.
Cozah thar a kai dingmi NLD cozah hna nih hin hi kong hi biatakte in an hun tuaktan i, a cunglei langhtermi hna bantuk in tourist tampi nih len duhding in an hun tamhmoih ahcun Rihkhuadar khua ca lawng si loin a pawngkam khua le Chinram pumpi chawlehnak ca tiang hmanh in hlawknak a chuahpi khawhmi a si. Hawi hlei in khuaruah har a sinak le aa dawh khunnak te hna zong hi vawlei cungpi nih a theihnak ding ahcun atu bantuk in ramdangmi nih an zoh i a cithlattu an um a hauh fawn. Cucaah caantlawmpal rauh hnu ah a kan hruaitu ding kan cozah thar le kan pale pawl nih hin Rih tidil kong hi biatak deuh ni khua van ruat hna sehlaw atu nak in kan hmai a kan hngalpi chinchin tu a si ko hnga.
Chin Digest Vol.2, No.1 ah chuahmi a si.