Chinram Thanchonak Caah A Ho Dah Rianhrang Tuan?

18 April 2015

2010 kum Kawlram cozah thar a van i thlen hnu in cozah nih thanchonak lamtluan ah a biapi bik i a chiahmi cu zeidang hlan ah (mirang nih infrastructure an timi) pehtlaihnak, hmun khat le hmun khat karlak tlunkalnak lam, nifatin kan hmanmi ti, mei le innlo hna hi kan tuan hmasa a herh ko an van ti. Infrastructure caah kum 5 a tling deng cangmi cozah thar nih rianthar ceilakte an van chuahpi.

Chinram ah minung kan tlawm, cathiam zong kan tlawm. Tikah, cozah thar nih rianthar an chuahpimi vialte hi Chinram hlum minung nih kan tuan khawh dih lo maw si kan tuan zuam lo dek? Cu ruang ah Sagaing ramthen, Magwe ramthen, Mandalay ramthen le Rangoon ramthen tibantuk in miphun dang tampi cu Chinram ah an ra i rian an hung tuan. A tam u cu Kawl miphun deuh an si. Sagaing ramthen le Magwe ramthen hrawng in a rami Kawl holh pei nawn in a holhmi pawl zong nih khin Kawl kan si an ti.

Hi bantuk hna lak ah thazaang hmang in tuan khawhmi rianhrang deuh a simi lamcawh rian, lamphah rian le innsak rian tuan ah a rami an tam khun. Fimthiamnak bochan deuh in tuanmi pawl cozah rian le NGO riantuan ah a hung kaimi zong an um lengluang. Hi bantuk Chin ramkulh leng in a rami riantuantu hi Hakha peng lawng hmanh ah minung 4000 lengkai an si lai tiah ruahdamh a si.

Rianhrang a tuanmi pawl belte hi riantuan awk a um peng khawh lo caah micheu cu thla hnihthum an tuan i an rian a dih cun an khua lei an kir than, an pule contact a latu nih rian dang an hmuh paoh ah an hei auh hna i an hung kai than tawn. Cu bantuk pawl cu an pule (boss) hruainak in a phuphu in an hung kai tawn. Tlunkalnak mawtaw zong an tawlrel piak dih hna. An riantuannak pawng ah an pule siloah rian a ngeitu company nih muka in thlam an sak piak hna. Company thawng deuhmi nih cun caanphio in an sak piak hna. Cu bantuk thlam te ahcun khan khat ah minung 50 um na, 30 um na, nu le pa cawhhrup um na in khua an sa. Zatuak 90% hi kum 15-40 karlak deuh lawngte an si. Hi bantuk in nu le pa i naihniam ngai in an um tik ah aa uar behmi le chungkhar a ser behhmi zong an um pah len cang.

Hi bantuk riantuanmi pawl nih hin “Hakha cu khuacaan (zati-uh-ttuh) a chia tuk e, um a nuam lo tuk” an ti. An mawh lonak cu tukum (2015) hi kum dang nak in khuacaan a chia khun. Atu ahcun thal chuah caan a phan cang nain zanlei chiar ruah a sur. Riantuanmi lawng si loin Hakha mipi hmanh nih tukum khuacaan cu a tha lo an ti dih. Khuacaan pahnih lawng (fur le khuasik) lawng hlah maw kan ngeih cang ti awk tlak khin thal chuahka in atu tiang ruahti a tam. Lai khuate cheukhat lo tuahmi ca ko ah, lo duah a nai cuahmah i ruahti a tam tikah an lungrethei khun ti a si. Cu tluk cun ruahti a tam nain Hakha cu ti a har thiamthiam. Cucaah rianhrang tuan pawl nih hin “Hakha cu khua nuam a si lo. Ti nih a har, khuacaan nih achia” an ti phahnak a si. Company ngan deuh nih cun mawtaw ti an than piak hna nain santlai lo deuh company ah rian a tuanmi pawl belte nih “timit tiva ah kan va kal i kan vai kholh tawn e. Chumhchuannak hi kanmahte in i than a si” tiah an chim.

Hakha khuami hna nih hnahnawhnak pek buaibainak cu an tong bel hraw lo. Khuacaan kong belte ahhin tih phannak zeimaw kan ngei an ti. “Zeidang cu harsatnak kan tong lem lo. Khuami hna zong nih zeiti buaibainak pek hi a um bel lo. Kanmahte in kan um kan tuan i kan zaalong ko. Sinain, kan umnak thlam belte hi thal chuahka a si tik ah thlichia le mei ral hi kan tih bik” tiah khua chung lamphahnak ah rian a tuanmi nungak no tete nih an chim.

An dihlak ngawt in nica in rian an tuan. A senior deuh cangmi le a rian sang deuhmi nih khin nikhat ah Ks. 10,000 an hmuh. Hihi cozah riantuan zaran thlahlawh nak in a tam deuh. A niam bik hlawh hi Ks. 4000 a si nain boss zer deuhmi pawl nih cun cu nak tlawm zong a pemi an um. Khrihfa a si lomi lawngte deuh an si tik ah ruah a sur lo le zawtfah an ton lo paoh ahcun zarh khat chung ah dinhni an ngei lo.

Mi tam u an umnak sakhan hi khua leng deuh ah khin a vung si i, Hakha khua chung a phan bel lomi an tampi. Minister pawl umnak ding hmun thar saknak ah rian a tuanmi tlangval pakhat nih “khuachung zong ah hin kan kal bel lo. Kan rak phak caangka in hika hmun (an umnak thlam) ahhin kan um colh i a dang ah kan kal bel lo. Kum khat deng kan um cang nain Hakha ka hmu rih lo. Kan hawile zong an si pah dih” a ti. Hi bantuk riantuanmi hna cu Hakha khuathar sang le Khuathar van lawnh deuh khua leng ah khin an tam bik. Hakha in khuadang kalnak lam a pemnak khua lonh hrawng ahcun Chinram thanchonak ca rianhrang tuanmi cu a phuphu in an um.

Kawlram hi vawlei cung ah sifak bik ram cazin chung ah aa tel. Cu sifak bik ram chung ahcun Chin ramkulh hi sifak bik kan si than. Kawlram chung miphun dang vialte nak in buaktlak in tuak ah cathiam lo bik kan si rih. Cucu kum fatin taanghra sungh-awn result in kan theih khawh. Cu tluk in cathiam lo bik le sifak bik miphun nih cun kan caah thanchonak lam a van i hung i, kan ram ah riantuan awk tampi a hung um nain zei ruangah dah miphun dang a thongthong in an ra i rian an kan tuan kanh hnga? Hakha peng hmanh ah minung 4000 leng hmundang in rian a hung tuanmi an um ahcun Chinram pumpuluk ahcun zeitluk khi dah an si hnga. Hi bantuk rianhrang ahhin Chinmi cheukhat an um nain barawh zat hmanh an tling lo.

Cathiam lo miphun kan si, hmanhsehlaw, fimthiamnak hman a herh theng lomi, thazaang in tuan khawhmi rian tampi hi miphun dang nih an kan tuan kanh fawn. Mi kuttang riantuan kan i fahsak maw si hnga siloah kan khua ah kanmahte in lothlawh rian hi a hlawk deuh maw si hnga? Siloah, rian a ngeitu nih hin Laimi hi riantuantu ah a kan duh lo maw si hnga? Mah bantuk biahalnak hi nan thinlung ah um cio theu lai. Kan fimthiamnak nih a phanh tawk rian tampi a um komi hmanh kan tuan lo ahcun kan fimthiamnak nih a phanh lomi rian pipi khi hung um thluahmah sehlaw a ho nih dah a tuan hnga? ---