Kan
Laiholh hi a siifah deuh caah ‘soisel’ tiah ka hei hman ko. ‘Criticize
or criticism’ khi ka chim duhmi a si i dengteo in a leh kai harh deuh
caah a caan ah ‘soisel’ kan hman, a caan ah ‘doh’ ka hman.
Atu lio kan Facebook vawlei ahhin zalongte in thil sining kan tial kan chim. Zalongte in kan ruahnak kan langhter cio. Cucu Mirang nih ‘freedom of expression’
an ti maw. Zalongte in kan chim lilami cung ahcun kan chimmi he aa
ralchan in midang nih zalongte in thil sining rak chim ve nak, zalongte
in ruahnak rak langhter venak nawl zong kan ngei fawn. Cucu ‘freedom to disagree” an ti. Kawl nih “luat-let-sua ta-baw-ttha kuai-luai-khunh” an ti vemi khi si.
Laimi
cheukhat nih cun zalongte in chimnak nawl kan ngei ti tiang khi kan
fiang nain mi pakhat nih a chimmi ralchanh in rak chim ve khi kan rak
theithiam ti lo. ‘Laimi hi mi soisel cu kan zia si’ ti phun deuh khin i
huat ruang le i hnahchuah ruang si tiah oltazak in kan hei ruah mei. Cu
bantuk ruahnak tha lo a ngeimi cu an rak um ve rengreng kho. Asinain
biafang hmanmi le zeitin dah mi a soisel timi cung ah khan fiangte in a
lang tawn ko. A ngaingai tiahcun i soisel le i doh hi kan herhnak zawnte
a rak um. Zei bantuk zawn ah khin dah kan i soisel kun lai? Tahchunhnak
pathum in ka van lak lai.
Tahchunhnak 1:
Mi pakhat nih khin tuanbia cauk (history) a hei chuah hnga i a cauk
phaw le cahmai pawl hna dawh taktak in an hei tuah ko hnga. Catialtu pa
kha catial thiam phun, a catial rel nuam ngai phun a si ko hnga. Asinain
a tuanbia kha a si loning pi (data hman lo) in a tial sual ahcun amah
cu a miak men lai nain careltu bel an sung. Cu lio ahcun tuanbia sining
taktak a rak theitu nangmah siloah mi pakhatkhat nih khan ‘hi cauk chung
ah aa telmi mahka zawnte hi a dik lomi a si, mahti deuh ding khi a si’
tiah chim a herh. Cu lo ahcun mipi thinlung dihlak ah kha tuanbia diklo
kha aa tial thai cang lai. Mah cu data diklomi kha soisel a herhnak a
si.
Tahchunhnak 2:
Ram pumpi hruaitu thimnak (election) an tuah lai ah thimnak aa cuh hnga
dingmi nih bia tampi an chim tawn. ‘Hruaitu nan ka thim ahcun
cucu-khakha’ kan tuah piak hna lai tiah mizapi sin ah biakamnak a pek
hna. ‘Cu bantuk kha bantuk in kan hruai hna lai’ tiah policy a ngeihmi
te hna a chim. Cu bantuk a biakam le a policy pawl cu Chin miphun (hei
ti ko sih) caah aa tlak lo taktakmi a rak si kho. Cu bantuk zawn ahcun
mah nak in aa tlak deuhmi policy a theitu pa/nu nih khan mizapi sin ah
fiang lak in a phuan ve a herh. Kan miphun he aa tlak huaha lomi policy
aa tlaihmi pa kan thim ahcun amah cu a sung lai lo nain kan miphun kan
sung. Cucu policy doh a herhnak a si.
Tahchunhnak 3:
Chin ramkulh thanchonak caah Chief Minister nih timhciammamte in
ruahnak a hei chuahpi hnga. Thil tampi cithlat hnu ah kha a ruahnak kha a
chuapimi zong a va si ko hnga. Asinain kha thanchonak planning kha
micheukhat ca lawng ah a that i mi tam-u ca tu ahcun tumchuknak te hna a
rak si kho. Cu bantuk zawn ahcun thanchonak lei ah a rak theihngalmi
pawl nih khin biatak tlak ngai in an doh le an soisel a hau. Cu lo ahcun
CM timhlamhning in hei kal sual sehlaw amah caahcun hlawknak le
micheukhat thangthatnak a chuahpi men hnga nain micheukhat caah sunghnak
a rak si hoi. Cucu democracy ram ah multi-party system kan herhnak zong
cu a rak si. Cucu Idea tha lo kan i doh a herhnak a si.
A cunglei tahchunhnak pathum hin kan langhter duhmi hna cu; Pakhatnak
ah kan i soisel tik ah hin a soiseltu pumpak hlawknak caah a si awk a
si lo. Cun a soiselmi pa pumpak chiatnak zong kha aa timh ding a si lo.
Mizapi caah zeidah a tha timi ruahchannak he a soi le a doh a herh. Pahnihnak
ah thil sining theihfian bute in doh a herh fawn. Kanmah nih cun fact
kan ti ko nain kan i tlaihmi fact kha a rak dik hoi lo ahcun kanmah
mualphonak lila a si tawn. Cucaah mi idea kan soi ding ahcun kanmah nih
idea dang kan ngeih ve hau. Mi policy kan soi ding ahcun policy tha
deuhmi kan theih a hau fawn. Pathumnak ahcun amah
caante ah i doh khawh hi a herh ngaingai fawn. Mizapi kan sungh cikcek
hnu kan pial dih hnu te hna i kan i soisel ahcun zeihmanh thathnemnak a
chuahpi hlei lo.
Laimi
zong hi pical ngai in kan i soisel le kan i doh a herh ngai cang. Ca
kan rel ah siseh mi biachim kan ngaih ah si seh thil a si kho bak lomi
zong kha fawi ngai in aa zumh khomi kan tam tuk. Mi cheukhat cu a hman
lo ti kan theih ko bu bak khin mi palhnak kan hmuh ko zong ah kan
‘teih-kha kan i tthing’ ruang siloah le mah hoikom deuh an si ruang ah
kan hei ti ngam lem hna lo. Hi ruang ahhin Laimi nih thil dik theih kan i
harh tuknak le biachokvai luklak sau tuk a caam tawnnak khi a si.
Tonpumhnak (meeting) ah zapi caah a tha lem lomi ruahnak a hung chuah ko
zong ah kan chim ngam tawn lo i, a leng chuah hnu lawng ah kan i ceih
supmapmi hna zong khi a poi tuk tawn. Mi kan soisel tik hna zong ah ‘ka
uar lo ngai’ hei ti sawhsawh men i thil sining le mah idea zong hei
chimchuah khawh ve lem tung lo phun khi a poi ngai.
“Mi
soisel cu mah kung ah tlung” timi a um ve. Asinain khi bantuk soisel
khi a phun aa dang deuh tiah ka ruah. Mi pakhat kha amah pumpak
ningzahter le mualphoh duhnak lawng kan i tinh i, mizapi thathnemnak kha
kan nganh sual tawn tik ah a soiseltu diriamnak men a si i ral lawng a
ser. Nain mi pakhat nih a kan soisel tik ah amah pumpak hlawknak si le
silo, kanmah pumpak doh duhnak a si le silo kha kan zoh thiam ngaingai a
hau. Mizapi ca thathnemnak tinhmi ngei in a kan soisel ko a si ahcun
kan theihthiam awk hrimhrim a si ve. Kan i remh awk a si fawn. Ziathinh
lo le sirhleih phun in kan zual vima belte ahcun soisel awk tlak lo
minung ah kan i chuah te lai.